οικονομικά παιχνίδια πάνω στις πλάτες μας #1

Οπως και ο ΟΗΕ, η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ είχαν ιδρυθεί ως άμεση αντίδραση στη φρίκη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Με στόχο να μην επαναληφθούν ποτέ ξανά τα λάθη που είχαν επιτρέψει στο φασισμό να σηκώσει κεφάλι στην καρδιά της Ευρώπης, οι παγκόσμιες δυνάμεις συνεδρίασαν το 1944 στο Μπρέτον Γουντς του Νιού Χάμσερ για να δημιουργήσουν μια νέα οικονομική αρχιτεκτονική. Η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, που χρηματοδοτούνταν από τις εισφορές των αρχικώς σαραντατριών χωρών-μελών, εξουσιοδοτήθηκαν ρητά να αποτρέπουν μελλοντικά οικονομικά σοκ και κραχ σαν αυτά που είχαν αποστεθεροποιήσει τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης στη μεσοπολεμική Γερμανία. Η Παγκόσμια Τράπεζα θα πραγματοποιούσε μακροπρόθεσμες αναπτυξιακές επενδύσεις ώστε οι χώρες να βγουν από τη φτώχεια, ενώ το ΔΝΤ θα δρούσε ως ένα είδος παγκόσμιου απορροφητή των σοκ, προωθώντας οικονομικές πολιτικές που θα περιόριζαν τη χρηματοοικονομική κερδοσκοπία και την αστάθεια των αγορών. Οταν μια χώρα κινδύνευε να βυθιστεί σε κρίση, το ΔΝΤ θα παρενέβαινε με σταθεροποιητικά δάνεια και χρηματικές ενισχύσεις, ώστε να αποτρέπονται οι κρίσεις προτού ξεσπάσουν. Οι δύο θεσμικοί οργανισμοί, που εδρεύουν ο ένας απέναντι στον άλλο στον ίδιο δρόμο, θα έπρεπε να συντονίζουν τις δράσεις τους.

Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, επικεφαλής της αντιπροσωπείας των ΗΠΑ στο Μπρέτον Γουντς, ήταν πεπεισμένος ότι η ανθρωπότητα θα αναγνώριζε επιτέλους τους πολιτικούς κινδύνους που ελλοχεύουν όταν η αγορά αφήνεται να αυτορυθμιστεί. «Ελάχιστοι πιστεύουν ότι είναι εφικτό», είχε δηλώσει ο Κέινς όταν τέλειωσε η συνδιάσκεψη, όμως, αν οι δυο θεσμικοί οργανισμοί παρέμεναν πιστοί στις ιδρυτικές αρχές τους, «η αδελφοσύνη των ανθρώπων θα γίνει κάτι περισσότερο από μια απλή φράση».

Το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα δεν ανταποκρίθηκαν σε αυτό το οικουμενικό όραμα. Ηδη, από την ίδρυσή τους, η κατανομή της εξουσίας δεν έγινε με βάση την αρχή «μία χώρα, μία ψήφος», όπως στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, αλλά με βάση το μέγεθος της οικονομίας κάθε χώρας, μια διευθέτηση που εξασφάλιζε στις ΗΠΑ ένα αποφασιστικό βέτο για όλες τις μείζονες αποφάσεις, με την Ευρώπη και την Ιαπωνία να ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος των υπόλοιπων ψήφων.

Ενας ηγέτης των ενώσεων των χωρικών εξήγησε ότι «οι στατιστικές της κυβέρνησης δεν αντικατοπτρίζουν τον αυξανόμενο αριθμό των οικογενειών που ζουν σε σκηνές· τις χιλιάδες υποσιτιζόμενων παιδιών που συντηρούνται καθημερινά με μια φέτα ψωμί και ένα φλυτζάνι τσάι· τους εκατοντάδες campesinos που κατέφυγαν στην πρωτεύουσα αναζητώντας δουλειά και κατέληξαν να ζητιανεύουν στους δρόμους». Αυτή είναι η άγνωστη ιστορία της θεραπείας-σοκ στη Βολιβία: καταργήθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις πλήρους απασχόλησης με πλήρη συνταξιοδοτικά δικαιώματα και αντικαταστάθηκαν με θέσεις μερικής απασχόλησης χωρίς ασφάλιση. Μεταξύ 1983 και 1988 ο αριθμός των βολιβιανών που απολάμβαναν πλήρη ασφαλιστικά δικαιώματα μειώθηκε κατά 61%.

Το πρώτο διάστημα μετά την εφαρμογή της θεραπείας-σοκ, ελάχιστοι εκτός των συνόρων της Βολιβίας μιλούσαν για αυτές τις πολύπλοκες επιπτώσεις. Προτιμούσαν να παρουσιάζουν μια πολύ απλή εκδοχή: Πώς ένας τολμηρός καθηγητής του Χάρβαρντ είχε, κυριολεκτικά μόνος του, «σώσει την κατεστραμμένη από τον πληθωρισμό οικονομία της Βολιβίας», σύμφωνα με το Boston Magazine. Η νίκη εις βάρος του πληθωρισμού στην επίτευξη της οποίας είχε συμβάλλει ο Σακς αρκούσε για να θεωρείται η Βολιβία ένα εκπληκτικό παράδειγμα της επιτυχίας της ελεύθερης αγοράς, «το πιο αξιοσημείωτο στη σύγχρονη εποχή», όπως το χαρακτήριζε ο Economist. Το «Θαύμα της Βολιβίας» έκανε διάσημο τον Σακς στους ισχυρούς οικονομικούς κύκλους, απογείωσε τη σταδιοδρομία του και του χάρισε τη φήμη του κορυφαίου ειδικού στις οικονομίες που πλήττονται από κρίσεις, με συνέπεια μέσα στα επόμενα χρόνια να πάει ως σύμβουλος στην Αργεντινή, στο Περού, στη Βραζιλία, στον Ισημερινό και στη Βενεζουέλα.

Πρώτα απ' όλα, υπάρχει το προφανές πρόβλημα ότι ο Πρόεδρος Πας δεν είχε την εντολή των βολιβιανών ψηφοφόρων να αναδιαμορφώσει ολόκληρη την οικονομική αρχιτεκτονική της χώρας. Είχε κατέλθει στις εκλογές με ένα εθνοκεντρικό πρόγραμμα, το οποίο εγκατέλειψε αιφνίδια έπειτα από μια παρασκηνιακή συμφωνία. Μερικά χρόνια μετά, ο σημαντικός νεοφιλελεύθερος οικονομολόγος Τζον Γουΐλιαμσον θα επινοούσε έναν όρο γι αυτό που είχε κάνει ο Πας: θα το ονόμαζε «πολιτική βουντού -οι περισσότεροι άνθρωποι το χαρακτηρίζουν απλώς «ψευδολογία».»

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 αρκετοί οικονομολόγοι παρατήρησαν ότι μια κρίση υπερπληθωρισμού έχει παρόμοιες επιπτώσεις με ένα πόλεμο: Σπέρνει το φόβο και τη σύγχιση, δημιουργεί πρόσφυγες και προκαλεί απώλειες ζωών. Ηταν εξώφθαλμο ότι ο υπερπληθωρισμός στη Βολιβία είχε διαδραματίσει τον ίδιο ρόλο με τον «πόλεμο» του Πινοτσέτ στη Χιλή και τον πόλεμο των Φόκλαντ στη Βρετανία της Μάργκαρετ Θάτσερ, δημιουργώντας το πλαίσιο για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης κατά τη διάρκεια της οποίας μπορούσαν να ανασταλούν οι κανόνες της δημοκρατίας και να παραδοθεί προσωρινά ο οικονομικός έλεγχος σε ομάδες ειδικών, σαν αυτή που συνεδρίαζε στο σαλόνι του Γκόνι. Για τους σκληροπυρηνικούς ιδεολόγους της Σχολής του Σικάγου όπως ο Γουΐλιαμσον, αυτό σημαινε ότι ο υπερπληθωρισμός δεν ήταν ένα πρόβλημα που έπρεπε να επιλυθεί, όπως πίστευε ο Σακς, αλλά μια χρυσή ευκαιρία την οποία έπρεπε να αδράξει.

Σε αυτήν ακριβώς τη συγκυρία ήταν που η θεωρία του Φρίντμαν για τις κρίσεις μετατράπηκε σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Οσο περισσότερο η παγκόσμια οικονομία ακολουθούσε τις συνταγές του (κυμαινόμενα επιτόκια, απελευθέρωση των τιμών και προσανατολισμένες στις εξαγωγές οικονομίες) τόσο πιο ευάλωτο στις κρίσεις γινόταν το σύστημα, προκαλώντας ολοένα και πιο συχνά το είδος των οικονομικών καταρρεύσεων που ο Φρίντμαν θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου οι κυβερνήσεις να υιοθετήσουν τις ριζοσπαστικές συμβουλές του.

Η σταδιακή επικυριαρχία της Σχολής του Σικάγου στην Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ υπήρξε σε μεγάλο βαθμό μια σιωπηρή διαδικασία, αλλά επισημοποιήθηκε το 1989, όταν ο Τζον Γουΐλιαμσον αποκάλυψε αυτό που ονόμαζε «Συναίνεση της Ουάσιγκτον». Επρόκειτο για ένα κατάλογο από οικονομικές πολιτικές που, όπως είπε ο Γουΐλιαμσον, οι δύο θεσμικοί οργανισμοί θεωρούσαν τώρα την ελάχιστη προϋπόθεση για να υπάρχει οικονομική υγεία -«έναν κοινό πυρήνα σοφίας που τον ασπάζονται όλοι οι σοβαροί οικονομολόγοι». Στις πολιτικές αυτές, τις περιβεβλημένες με χαρακτηρισμούς όπως «αναπόφευκτες» και «αδιαφιλονίκητες», συμπεριλαμβάνονταν τόσο ωμοί ιδεολογικοί ισχυρισμοί, όπως «Ολες οι κρατικές επιχειρήσεις πρέπει να ιδιωτικοποιηθούν» και πρέπει να καταργηθούν οι φραγμοί στην είσοδο ξένων εταιρειών [στις εγχώριες αγορές]». Οταν ολοκληρώθηκε αυτός ο κατάλογος, δεν ήταν, στην ουσία, τίποτε άλλο από το ευαγγέλιο του Φρίντμαν, βασιζόμενο στη νεοφιλελεύθερη «αγία τριάδα» των ιδιωτικοποιήσεων, της απορρύθμισης/ελεύθερου εμπορίου και των δραστικών περικοπών στις κρατικές δαπάνες. Αυτές ήταν, σύμφωνα με τον Γουΐλιαμσον, οι πολιτικές «που επιβάλονταν στη Λατινική Αμερική από τις δυνάμεις που κυριαρχούσαν στην Ουάσιγκτον». Ο Τζόζεφ Στίγκλιτζ, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας και ένας από τους τελευταίους ανθρώπους που αντιστέκονται στη «νέα ορθοδοξία», έχει γράψει ότι «ο Κέινς θα στριφογυρνούσε στον τάφο του αν έβλεπε τι έχει απογίνει το παιδί του».

«Τί νόημα έχει να καταστρέφουν το πνεύμα μου και να σβήνουν τη μνήμη μου, που είναι το κεφάλαιό μου, με αποτέλεσμα να μη μπορώ να κάνω τη δουλειά μου; Ηταν μια λαμπρή θεραπεία, αλλά χάσαμε τον ασθενή.»

Ερνεστ Χέμινγουέι, αναφερόμενος στη θεραπεία με ηλεκτροσόκ, λίγο πριν αυτοκτονήσει

________________
ΣΗΜ.1. Σκόρπια κομμάτια απο τις σελ. 206, 207, 209, 213, 219, 223, 224, του βιβλίου «Το Δόγμα του Σοκ» (υπότιτλος: Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής) της Ναόμι Κλάιν, εκδ. Λιβάνη.
ΣΗΜ.2. Σε επόμενη ανάρτηση θα αποκαλύψουμε πώς, ενώ το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα πήγαιναν για τα αζήτητα μετά την αποκάλυψη του αληθινού τους ρόλου, η νέα φόρμουλα "συνεργασίας" με την Ε.Ε. τους έδωσε το φιλί της ζωής. Υπομονή...
ΣΗΜ.3. Ερώτηση κρίσεως: σας θυμίζει κάτι τι από όλα αυτά, κάτι που συμβαινει σημερα στη χωρα μας;