η Τέχνη, ο Κορνήλιος, ο Kant και ο Don Giovanni

Η φιλοσοφία συναντά επίσης το πρόβλημα της κρίσης και της επιλογής, όταν δεν πρόκειται για ορθολογικά ζητήματα, για τα οποία υφίσταται λίγο ως πολύ διαδικασία απόφασης ή τουλάχιστον συλλογισμού. Εμφανίζεται, για παράδειγμα, στον τομέα της τέχνης. Αποτελεί το αντικείμενο της τρίτης Κριτικής του Kant, στο έργο του Κριτική της κριτικής δύναμης, που σας παρακινώ επιμόνως να ξαναδιαβάσετε. Μέσα στο αδιέξοδο της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας υπήρξαν συγγραφείς, μάλιστα από τους πλέον σημαντικούς, όπως η Hannah Arendt, που υποστήριξαν ότι η τρίτη Κριτική του Kant θα μας επέτρεπε να λύσουμε ή τουλάχιστον να σκεφτούμε καλύτερα από ό,τι στο παρελθόν το πρόβλημα του πολιτικού νόμου. Ο Kant θέτει στο έργο αυτό το εξής ερώτημα: πώς είναι δυνατό να διαμορφώσει κανείς έγκυρη κρίση όταν πρόκειται για κάτι που εμφανίζεται ως κατεξοχήν αντικείμενο αυθαιρεσίας, δηλαδή για το έργο τέχνης; Με ενδιαφέρει ιδιαίτερα εδώ αυτό που λέει ο Kant για το τι εστί έργο τέχνης. Και είναι σημαντικό, διότι πρόκειται για το συγκεκριμένο σημείο όπου η κλασική φιλοσοφία προσεγγίζει με αρκετή καθαροτητα την ιδέα της δημιουργίας ως δημιουργίας είδους. Ο Kant, αναφερόμενος στο έργο τέχνης, λέει ότι είναι πάντα έργο μεγαλοφυΐας. Κατ' αυτόν, είναι σαφές ότι τα μικρά πράγματα στερούνται ενδιαφέροντος: ή είναι έργο τέχνης ή δεν είναι τίποτα (πράγμα άλλωστε τελείως αληθές). Ορίζει όμως το μεγάλο έργο τέχνης ως έγο που θέτει τους ίδιους του τους κανόνες, που είναι δηλαδή πρωτότυπο, με την έννοια ότι το ίδιο γίνεται προτυπο και κανόνας άλλων πραγμάτων. Και, κατ' αυτόν, η μεγαλοφυΐα δημιουργεί το έργο αυτό χωρίς να μπορεί να εξηγήσει τι ακριβώς κάνει ούτε γιατί το κάνει: δεν το δημιουργεί επομένως ούτε κατόπιν υπολογισμού ούτε συλλογισμού ούτε επαγωγικά, λέει ο Kant, αλλά ως φύση, αναφερόμενος προφανώς εδώ στην ιδέα της natura naturans σε αντίθεση με τη natura naturata: δηλαδή της φύσης ως αυτό που παράγει το είναι (natura, nascor), αυτό που γεννά τα πράγματα, ως γενεσιουργός δύναμη, που δεν είναι σε θέση να δώσει έλλογο απολογισμό των πεπραγμένων της, όπως ακριβώς η τριανταφυλλιά που δεν είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί και πώς κάνει τριαντάφυλλα. Αυτή είναι η θέση του Kant, που παρουσιάζει άλλωστε σημαντικές δυσκολίες. Ο Kant και οι καντιανοί πιστεύουν ότι έλυσαν το πρόβλημα και απάντησαν στο ερώτημα: γιατί κάποιο έργο είναι πράγματι μεγάλο και κάποιο άλλο όχι; ή πιο συγκεκριμένα: πώς μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τη μεγαλοφυΐα; Οι αναλύσεις του Kant τον οδηγούν σ' αυτό που ονομάζεται καλαισθητική κρίση. Ισχυρίζεται ότι οι καλαισθητικές κρίσεις δεν είναι οικουμενικές αλλά γενικές, δηλαδή ότι μπορεί κανείς να εξηγήσει στους άλλους γιατί θεωρεί ωραίο το τάδε αντικείμενο. Στην πραγματικότητα, η απάντηση του Kant δεν είναι στ' αλήθεια ικανοποιητική: θέλω να πω ότι δεν μπορούμε να βρούμε στην τρίτη Κριτική απάντηση στο ερώτημα γιατί, όταν κάποιος λέει ότι ο Don Giovanni είναι μεγάλη όπερα και ότι ο Μπάρμπα Γιάννης ο κανατάς μια γελοία μουσικούλα, έχει δίκιο. Ούτε γιατί κάποιος άλλος ενθουσιάζεται με τον Μπάρμπα Γιάννη τον κανατά, ενώ ο Don Giovanni δεν του λέει τίποτα.

Το πρόβλημα επομένως παραμένει ακέραιο και η πορεία προσέγγισης -δεν μιλάω καν για λύση- οφείλει να είναι άκρως διαφορετική. Παραμένει ακόμα μία δυσκολία: αν το μεγάλο έγο τέχνης είναι κάθε φορά μοναδικό έργο μεγαλοφυΐας και μοντέλο και πρότυπο, τίνος πράγματος μπορεί να είναι πρότυπο αφού οι απομιμήσεις του δεν αξίζουν τίποτα; Βρισκόμαστε ενώπιον θεμελιώδους απορίας. Πρέπει να αλλάξουμε οπτική γωνία και να δούμε το έργο τέχνης όχι ως κάποιο μοντέλο ή πρότυπο, αλλά μια ένδειξη, ένα σημείο που αναγγέλλει κάτι άλλο.

Αυτά είχε πει ο Κορνήλιος Καστοριάδης στο Σεμινάριο της 10ης Νοεμβρίου 1982 (Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ, τόμος Α', σελ. 74-76, εκδ. Κριτική)

-->> ευτυχώς για μένα, τον Kant και το έργο του πρόλαβα να το διώξω από τη σκέψη μου λίγο μετά τα είκοσι. Κατά ένα μυστήριο λόγο, είχα ήδη αντιληφθεί ότι η κριτική γενικά βλάπτει. Ισως επειδή έτυχε να έχω καλούς δασκάλους. Ισως επειδή είχα δώσει σημασία στα λεγόμενά τους. Ισως... Υπάρχουν πολλά ίσως, αλλά τι να λέμε τώρα... Το ζουμί είναι ότι γλίτωσα από την αυταρχικότητα του γερμανού φιλόσοφου! Δηλώνω θαυμάστρια των πάντων (και αυτού που λένε κιτς) και πάει, τέλειωσε. Ο άνθρωπος είναι καλλιτέχνης εν δυνάμει, αυτή είναι η γνώμη μου. Το κάθε έργο, η ανθρώπινη δημιουργία δηλαδή, έχει λόγο ύπαρξης. Ασχέτως ποιον ικανοποιεί, ακόμα και όταν ευχαριστεί μονάχα εκείνον που το φτιάχνει, τον δημιουργό. Τόλμη χρειάζεται. Δοκίμασε κι εσύ, καλέ μου αναγνώστη, μπορείς!

-->> η αγορά έργων τέχνης είναι το κομβικό σημείο, όπου συναντιέται το έργο με την αξία του. Αν δεν υπήρχε το διεθνές χρηματιστήριο τέχνης, όλα θα ήταν απλούστερα και οι άνθρωποι πιο ευτυχισμένοι και χωρίς συμπλέγματα απέναντι στους δημιουργούς, μια και ο καθένας κάτι θα έσιαχνε που θα το πίστευε όμορφο!

-->> εμένα μου αρέσουν και ο Don Giovanni και ο Μπάρμπα Γιάννης ο κανατάς, για διαφορετικό λόγο καθένα τους, και δεν νιώθω καμία, μα καμία λέμε, ενοχή.

-->> και όλα αυτά περί μεγαλοφυών δημιουργών είναι φούμαρα. Οι περισσότεροι είχαν σοβαρά προβλήματα. Πάπαλα κι αυτό το ποστ, που γράφτηκε με την ευκαιρία της έκθεσης στην πόλη μας, για την οποία έγραψαν ο κ. Πεταλωτής και ο κ. Φιλαλήθης.

-->> το σχόλιο που άφησα:
«Να σου πω... Δεν θα πάω να δω την "έκθεση". Οχι επειδή έχω κάτι με τον καλλιτέχνη. Βρήκε κι αυτός ο καημένος ένα τρόπο να βγει στο προσκήνιο και δεν τον μέμφομαι γι αυτό. Ο καθένας ό,τι μπορεί κάνει για να τσακώσει μπικικίνια, οι τραπεζίτες είναι χειρότεροι.

Εμένα με προβληματίζει το γεγονός -βασισμένο στη ρήση "η τέχνη προτρέχει της εποχής της"- του ε(ξε)υτελισμού του ανθρώπινου σώματος. Αναρωτιέμαι όμως παράλληλλα μήπως πρόκειται για την απομυθοποίηση του σώματος, την υπόμνηση ότι το σώμα είναι κάτι τι φθαρτό, σε αντίθεση δλδ από την προβολή που γίνεται σήμερα από όλα τα ΜΜΕ περί της διατήρησης της νεότητας, κλπ κλπ, π.χ. με όλα αυτά τα ζόμπι παρουσιαστές με τις πλαστικές προσώπου/σώματος και τα χιλιάδες μπότοξ.

Το αν η έκθεση (κυριολεκτικά "έκθεση", ε) μας κάνει να σκεφτούμε (και να εμπεδώσουμε) ότι είμαστε αναλώσιμον είδος -κάτι που ούτε οι απανωτοί πολεμοι δεν έχουν καταφέρει καλά, όπως φαίνεται- και να προσπαθούμε να ζήσουμε το σήμερα και την πραγματικότητά μας και όχι να αφήνουμε για μελλοντικές ζωές την απόλαυση (με ρίσκο να... κολαστούμε κιόλας!) να κάνουμε καλύτερη και πιο "ανθρώπινη" την καθημερινότητά μας δλδ, τότε του βγάζω το καπέλο του κ. καλλιτέχνη, όποια και αν είναι η πρόθεσή του!:)

Συμπληρώνω εδώ, στο δικό σου ποστ, ότι δεν θα πάω να τη δω επειδή το έχω εμπεδώσει ήδη το νόημα!»