Claude Levi Strauss - Αγρια σκέψη, κλπ

Μη σας τρομάζει ο τίτλος του βιβλίου, διαβάστε το, με μια πρόχειρη αναζήτηση βρήκα ότι κυκλοφορεί ακόμα. Το είχα διαβασει στον καιρό του, τότε που είχα την πολυτέλεια να διαθέτω το μισό περίπου απο το εισόδημά μου στην αγορά βιβλίων. Τώρα, το ξαναδιαβάζω με άλλο μάτι. Από τη μια, επειδή δεν υπάρχει σάλιο για παρόμοια ψώνια -με το ζόρι συντηρούμαι- κι από την άλλη επειδή τα τωρινά βιβλία δύσκολα καλύπτουν τις απαιτήσεις του εγκεφάλου μου -χωρίς παρεξήγηση αυτό, δεν εχω πρόθεση να προσβάλλω κανέναν ούτε να κάνω την έξυπνη, απλώς "έτσι είναι" που έλεγε κι η Λωξάντρα.

Ο σπουδαίος αυτός ανθρωπος -παρεμπιπτόντως, κάπνιζε κιόλας!- σκέφτηκε κι έγραψε ωραία πράγματα παρατηρώντας τους ανθρώπους. Τους "αγριους" και "απολίτιστους" ανθρώπους παρατηρούσε, βεβαια, αλλά μέσα απο αυτή την παρατήρηση ανακάλυψε ότι οι άνθρωποι βαθειά μέσα τους είναι ιδιοι, είτε λέγονται πολιτισμένοι, είτε απολίτιστοι. Γράφει σε κάποιο σημείο κάτι που το είχα ξεχάσει, ότι δηλαδή, «ο εθνοκεντρισμός είναι μία μόνον εκδήλωση της αδυναμίας του ανθρώπου να διακρίνει ανάμεσα στο υποκειμενικό και το αντικειμενικό επίπεδο της πραγματικότητας».

Στο βιβλίο "Θλιβεροί Τροπικοί", καθώς και στο αμέσως προηγούμενο "Φυλή και Ιστορία", ο συγγραφέας ανατρέπει την κλίμακα του εξελικτισμού, η οποία τοποθετεί τους άγριους στο κατώτερο σκαλοπάτι, τους βάρβαρους στο μεσαίο και τους πολιτισμένους ευρωπαίους στο ανώτερο. Αυτή η θεωρητική κλίμακα, που ταυτίζει όλους τους ανθρώπους του πλανήτη με τους κατοίκους της πολιτισμένης Δύσης, θεωρεί δηλαδή ότι οι άλλοι λαοί δεν είναι παρά απολίτιστοι ή υπανάπτυκτοι ευρωπαίοι, ανατρέπεται από τη σκέψη του συγγραφέα που διατυπώνει: «Οπως είναι φανερό, η θεωρία του εξελικτισμού δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια μορφή της στάσης εκείνης του Εγώ προς τους άλλους που ονομάζεται εθνοκεντρισμός και που ασφαλώς δεν είναι δείγμα πολιτισμένης συμπεριφοράς, αφού χαρακτηρίζει κυρίως τους λεγόμενους πρωτόγονους ή αγρίους».

//Ξέρουμε πράγματι ότι η έννοια της ανθρωπότητας που περιλαμβάνει, χωρίς διάκριση φυλής ή πολιτισμού, όλες τις μορφές του ανθρώπινου είδους, εμφανίστηκε πολύ αργά και είχε περιορισμένη διάδοση. Ακόμη κι εκεί που φαίνεται να έχει φτάσει στο ψηλότερο σημείο της ανάπτυξής της, δεν είναι διόλου σίγουρο -όπως αποδεικνύει η σύγχρονη ιστορία- ότι έχει ριζώσει και είναι προφυλαγμένη από τα διφορούμενα και τις επαναστροφές. Ομως, για μεγάλα τμήματα του ανθρώπινου είδους και για μια περίοδο δεκάδων χιλιετιών, η έννοια αυτή φαίνεται να είναι εντελώς ανύπαρκτη. Η ανθρωπότητα σταματά στα όρια της φυλής, της γλωσσικής ομάδας ή, καμμιά φορά, και του χωριού. Σε τέτοιο σημείο μάλιστα προχωρεί η τάση αυτή, ώστε πολλοί από τους πληθυσμούς που ονομάζουμε πρωτόγονους αυτοπροσδιορίζονται με ένα όνομα που σημαίνει τους "ανθρώπους" (ή τους "καλούς", τους "εξαιρετικούς", τους πλήρεις") υπονοώντας με αυτό τον τρόπο ότι οι άλλες φυλές, ομάδες ή χωριά, δεν μετεχουν σε αυτές τις ανθρώπινες ιδιότητες (ή ακόμα και στην ανθρώπινη φύση) αλλά αποτελούνται το πολύ πολύ από "κακούς", "πιθήκους της γης" ή "αυγά ψείρας". (...)
Με το να εξοβελίζουμε από την ανθρωπότητα εκείνους που φαίνονται οι πιο "άγριοι" ή οι πιο "βάρβαροι" εκπρόσωποί της, δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να δανειζόμαστε από αυτούς έναν από τους δικούς τους τυπικούς τρόπους σκέψης. Βάρβαρος είναι, πρώτα απ' όλα, όποιος πιστεύει στη βαρβαρότητα.//

«Ο άνθρωπος σκεφτόταν πάντοτε εξίσου καλά» είναι το έμβλημα του συγγραφέα, που δεν πιστεύει ότι υπάρχουν καλύτεροι και χειρότεροι λαοί, εξυπνότεροι ή πιο κουτοί, λιγότερο ή περισσότερο λογικοί. Ολοι έχουν τις δυνατότητες να μάθουν τον πολιτισμό τους, μια και ο πολιτισμός είναι κάτι τι που μαθαίνεται και δεν κληρονομιέται.

Ο Claude Levi Strauss τάραξε τα νερά της ήρεμης θάλασσας των ανθρωπιστικών επιστημών (δικός του όρος) και κατηγορήθηκε από πολλούς ως αρνητής της Ιστορίας, όταν ισχυρίστηκε ότι όχι μονάχα οι φυλές αλλά ούτε και οι κοινωνίες μπορούν να διακριθούν σε ανώτερες και κατώτερες. Η Ιστορία όμως, όπως την αντιλαμβάνονται οι λαοί της Ευρώπης, είναι βασισμένη στη σκέψη του Hegel, όπου η παραδοχή της διαρκούς, αργής αλλά σταθερής, ανόδου προς όλο και πιο λογικές -επομένως ανώτερες- μορφές κοινωνίας αποτελεί τη βάση του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Ο συγγραφέας δεν αρνείται την ιστορία, όπως τον ψέγουν, αλλά αρνείται την ιστορία όπως διατυπώνεται από το σχήμα του Hegel. Για τον Claude Levi Strauss η ιστορία και ο χρόνος δεν τείνουν από τη φύση τους προς την εξέλιξη και την πρόοδο, δεν οδηγούν αναγκαστικά σε καλύτερες μορφές πολιτισμού. Αλλωστε, καλύτερες από τι; Φυσικά, είναι φανερό ότι η ανθρωπότητα έχει προοδεύσει. Τί σημαίνει όμως πρόοδος; Χρειάζεται προσοχή στην κατανόηση αυτής της προόδου, επειδή είναι δύσκολο έως αδύνατο να οργανωθεί σε μια ομαλή και αδιάσπαστη συνεχεια.

Τί σημαίνει "πρωτόγονες" κοινωνίες; Σημαίνει ότι ένα τύπο ζωής σύγχρονο, αλλά διαφορετικό από τον δικό μας, τον ανάγουμε σε ένα τύπο ζωής που υποτιθεται ότι ζήσαμε κι εμείς πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια. Ανάγουμε, δηλαδή, τις διαφορές μεταξύ των κοινωνιών που παρατηρούμε σήμερα στο χώρο, σε μια υποθετική κλίμακα που ξεδιπλώνεται στο χρόνο. Εξομοιώνουμε τις σημερινές "πρωτόγονες" κοινωνίες με τις "αρχέγονες". Είναι σωστό αυτό; Εχει νόημα; Αλλά μήπως έχει νόημα επίσης η διάκριση ανάμεσα σε "ιστορικούς" και "μη ιστορικούς" λαούς; «Δεν υπάρχουν λαοί χωρίς ιστορία», λέει ο συγγραφέας. «Ολες οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν ιστορία, εξίσου μακρόχρονη καθεμιά, εφόσον η ιστορία αυτή ανάγεται στις αρχές του είδους».

//Οι πρωτογονοι παράγουν λίγη τάξη με τον πολιτισμό τους. Τους ονομάζουμε σήμερα υπανάπτυκτους. Παράγουν όμως πολύ λίγη εντροπία στην κοινωνία τους. Γενικά, οι κοινωνίες αυτές βασίζονται στην ισότητα μεταξύ των μελών τους, είναι μηχανικού τύπου και διέπονται από τον κανόνα της ομοφωνίας. (...)
Αντίθετα, οι πολιτισμένοι παράγουν πολλή τάξη στον πολιτισμό τους, όπως δείχνει η εκμηχάνιση και τα μεγάλα έργα του πολιτισμού, αλλά παράγουν και πολλή εντροπία στην κοινωνία τους: κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτικοι αγώνες, όλα αυτά τα πράγματα για τα οποία οι πρωτόγονοι έχουν λάβει προφυλακτικά μέτρα και μάλιστα με τρόπο ίσως πιο συνειδητό από όσο θα μπορούσαμε να υποθέσουμε.
Το μεγάλο πρόβλημα του πολιτισμού υπήρξε η διατήρηση της απόστασης, δηλαδή ενός διαφοροποιητικού διαστήματος. Το διάστημα αυτό είχε επιτευχθεί με τη δουλεία, κατόπιν με τη δουλοπαροικία και ύστερα με τη δημιουργία του προλεταριάτου.
Καθώς όμως οι αγώνες της εργατικής τάξης τείνουν -ως ένα σημείο- να εξισώσουν το επίπεδο, η κοινωνία μας ήταν αναγκασμένη να αναζητήσει καινούργια διαφοροποιητικά διαστήματα, όπως με την αποικιοκρατία και τη λεγόμενη ιμπεριαλιστική πολιτική. Ηταν δηλαδή αναγκασμένη να αναζητεί συνεχώς, στο πλαίσιο της ίδιας της κοινωνίας ή με την υποδούλωση κατακτημένων λαών, τη δημιουργία μιας απόστασης ανάμεσα σε μια κυρίαρχη και μια κυριαρχούμενη ομάδα. Η απόσταση όμως αυτή είναι πάντα προσωρινή.//

______________________
ΣΗΜ.1. Διαβαστε και το βιβλιο του "Θλιβεροί Τροπικοί", το βρήκα να κυκλοφορεί επίσης.
ΣΗΜ.2. Ελπίζω να ενδιαφερθείς καλέ/ή μου να διαβάσεις ένα τουλάχιστον από αυτά τα σούπερ βιβλία, που δίνουν έμμεσες ή και άμεσες απαντήσεις σε συγχρονα -αλλά και αιώνια- ερωτηματα που τριγυρίζουν στο νου και μπερδεύουν τη σκέψη. Τη δική μου σκέψη πάντως, τη ξεμπέρδεψαν αρκετά!