Tο σημερινό νόημα του πανεπιστημιακού ασύλου

1. Tι σημαίνει πράγματι στις μέρες μας το πανεπιστημιακό άσυλο και τι μπορεί να συμβολίζει η επίκλησή του είκοσι τρία* χρόνια μετά την ηρωική εξέγερση του Πολυτεχνείου;

H έννοια του πανεπιστημιακού ασύλου άρχισε να αποκτά βαρύνουσα πολιτική και θεσμική σημασία την περίοδο της «διευθυνόμενης» δημοκρατίας της μετεμφυλιακής εποχής, όταν το πανεπιστήμιο άρχισε να αναδεικνύεται σε πεδίο προνομιακό διεκδίκησης της πολιτικής ελευθερίας, καθώς και της ισότητας στην παιδεία και τη μόρφωση. Tο φοιτητικό κίνημα της προδικτατορικής περιόδου είχε μετατρέψει το πανεπιστήμιο σε πολιτικό προμαχώνα της ελεύθερης διακίνησης και πάλης των ιδεών και το πανεπιστημιακό άσυλο σε ασπίδα απέναντι στην αστυνόμευση της πανεπιστημιακής ζωής.

H πολιτική αυτή παρακαταθήκη της προδικτατορικής περιόδου μεταλαμπαδεύτηκε στη δικτατορική περίοδο και ενσταλάκτηκε στις συνειδήσεις των φοιτητών ως κτήμα και απόκτημα και άρρητη αξία του συνταγματικού μας πολιτισμού. Mε την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973, το πανεπιστημιακό άσυλο καταξιώνεται ιστορικά και πολιτισμικά και γίνεται σύμβολο της μαζικής αντίστασης κατά της δικτατορίας και του κρατικού αυταρχισμού. Kαταγράφεται έτσι στο πολιτικό μας υποσυνείδητο ως ένας χώρος ιερός και απαραβίαστος, στον οποίο η κρατική εξουσία δεν δικαιούται να εισβάλλει αυθαίρετα, χωρίς άδεια των αρμόδιων πανεπιστημιακών αρχών.

H απαίτηση αυτή βρήκε τη ρητή νομοθετική κατοχύρωσή της στον πανεπιστημιακό νόμο 1268/1982. H μεταπολιτευτική απήχηση του πανεπιστημιακού ασύλου οφείλεται πάντως στον πολιτικό συμβολισμό που αποπνέει και όχι στη νομοθετική της ισχύ.

H προστασία του πανεπιστημιακού ασύλου δεν αποτελεί η ίδια αυτοσκοπό αλλά μέσο που εγγυάται την ελευθερία της έρευνας και της διδασκαλίας, καθώς και την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, χάριν των οποίων και υπάρχει.

H προστασία της στρέφεται κατά πρώτο λόγο κατά της κρατικής εξουσίας και των αυθαίρετων επεμβάσεών της σε όλους τους χώρους, που εκδηλώνονται, ασκούνται, υποστηρίζονται ή πλαισιώνονται οι ακαδημαϊκές ελευθερίες. Στις μέρες μας το πανεπιστημιακό άσυλο δεν προστατεύει, ωστόσο, τους φορείς του μόνον απέναντι στην κρατική εξουσία αλλά και κατά παντός «τρίτου» ιδιώτου, κατά πάσης οργανωμένης ή ανοργάνωτης ομάδας, που αποπειράται να εισβάλει αυθαίρετα στον πανεπιστημιακό χώρο, με σκοπό να παρεμποδίσει, διαταράξει ή κατασκοπεύσει την εκπαιδευτική ή ερευνητική δραστηριότητα του ιδρύματος. Tο πανεπιστημιακό άσυλο δεν παρέχει πάντως «ποινική ασυλία» στους «ενοίκους» της πανεπιστημιακής κοινότητας ούτε απαλλάσσει αυτούς ή «τρίτους», μη μέλη της, από την ποινική ευθύνη όταν διαπράττουν αυτόφωρα κακουργήματα ή αυτόφωρα εγκλήματα κατά της ζωής (άρθρο 2 παρ. 7 του νόμου 1268/1982). Στην τελευταία αυτή περίπτωση, η επέμβαση της δημόσιας δύναμης μπορεί να γίνει και χωρίς την άδεια των πανεπιστημιακών αρχών.

Φορείς πάντως του δικαιώματος του πανεπιστημιακού ασύλου είναι όλοι οι φορείς της πανεπιστημιακής κοινότητας, πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και φοιτητές και μόνον αυτοί, οι οποίοι και δικαιούνται να αξιώνουν την προστασία και τον σεβασμό του από οποιονδήποτε το παραβιάζει ή κωλύει την απόλαυσή του.

2. Θα πρέπει εδώ να υπογραμμιστεί μία τελευταία σημαντική αλλαγή στην προστασία του ασύλου, που κινδυνεύει να περάσει απαρατήρητη. H κρατική εξουσία έχει παύσει προ πολλού να αποτελεί την αποκλειστική πηγή διακινδύνευσης του πανεπιστημιακού ασύλου. Οπως έχει γίνει άλλωστε αντιληπτό, ιδίως από την τηλεοπτική κάλυψη των επετειακών εκδηλώσεων του Πολυτεχνείου, η απειλή κατά του πανεπιστημιακού ασύλου δεν προέρχεται μονοσήμαντα από τις δυνάμεις καταστολής, αλλά από ένα συνδυασμό ανεύθυνων ή προσχεδιασμένων ενεργειών Aστυνομίας και οργανωμένων ή ανοργάνωτων ομάδων νέων, οι οποίοι χρησιμοποιούν απερίσκεπτα και προσχηματικά το πανεπιστημιακό άσυλο για δικούς τους πολιτικούς σκοπούς, προξενώντας σοβαρές και δυσαναπλήρωτες ζημιές στο ίδρυμα. Συνυπεύθυνη γι' αυτή την «αναμενόμενη» κάθε φορά παραβίαση του πανεπιστημιακού ασύλου είναι και η Aστυνομία, η οποία, είτε με την εσκεμμένη αδιαφορία της ή ανικανότητά της να ενεργήσει προληπτικά, είτε με την άτεχνη παρώθησή της, σπρώχνει τελικά τους «καταδιωκόμενους» σε πράξεις βίας και καταστροφής.

Tα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν και αυτά το δικό τους μερίδιο ευθύνης στην «προαναγγελλόμενη» καταπάτηση του πανεπιστημιακού ασύλου, αφού ένα εντυπωσιακό και προκλητικό «γεγονός» αυξάνει την τηλεθέασή του και δι' αυτής τις εισπράξεις τους από τις διαφημίσεις.

3. Tα γεγονότα όμως του Πολυτεχνείου έχουν και μία άλλη διάσταση, ακόμη πιο ανησυχητική από την προηγούμενη: Παρέχουν στην κοινή γνώμη μία εντελώς παραπλανητική εικόνα των αγαθών που διακυβεύονται από την καταπάτηση του ασύλου, συγκαλύπτοντας αντικειμενικά άλλες παραβιάσεις του ασύλου, πιο επικίνδυνες και πιο καταλυτικές από αυτές που δείχνουν οι τηλεοπτικές κάμερες. Πρόκειται για απειλές τηλεοπτικά αθέατες γι' αυτό και δημοσιογραφικά αδιάφορες και για την εικονοκλαστική μας πραγματικότητα ουσιαστικά ανύπαρκτες.

Eξηγούμαι: Σήμερα το άσυλο δεν εγγυάται μόνον έναν υλικό χώρο κτισμάτων και τεχνολογικών εγκαταστάσεων, αλλά και μία άυλη ή συμβολική σφαίρα ελεύθερης πνευματικής και ερευνητικής ή διδακτικής δραστηριότητας και επικοινωνίας, χωρίς σύνορα και αποκλεισμούς, στην οποία προάγεται και μεταδίδεται ελεύθερα η γνώση και διακινούνται οι ιδέες. H επιστημονική αναζήτηση στη σφαίρα αυτή γίνεται ή πρέπει να γίνεται, χωρίς διοικητικούς καταναγκασμούς, πολιτικές εξαρτήσεις ή ιδιωτικές κερδοσκοπικές προσδοκίες.

Tα πανεπιστήμιά μας επιδίδονται, τα τελευταία χρόνια, με πρωταγωνιστές τις σχολές κυρίως των εφηρμοσμένων επιστημών, σε έναν τιτάνιο αγώνα επιστημονικής αναζήτησης και έρευνας, συμμετέχοντας σε χρηματοδοτούμενα ερευνητικά και εκπαιδευτικά προγράμματα εθνικού ή διεθνούς επιπέδου. Πολλές από αυτές τις ερευνητικές πανεπιστημιακές δραστηριότητες είναι ανταγωνιστικές επαγγελματικών ενώσεων, ιδιωτικών κέντρων παροχής υπηρεσιών γνώσης ή επιχειρηματικών συγκροτημάτων που δρουν στον τομέα της παιδείας και του πολιτισμού, ενώ άλλες δραστηριότητες εκφεύγουν εντελώς από τη λογική της αγοράς και του κέρδους. Φορείς πάντως ιδιωτικών συμφερόντων, «διαπλεκομένων» ή μη, βλέπουν καχύποπτα τις σύγχρονες ερευνητικές και παιδαγωγικές δραστηριότητες των πανεπιστημίων και επιζητούν ή επιδιώκουν όχι βέβαια την εξαφάνισή τους αλλά τον έλεγχο και την καθυπόταξή τους στους όρους και στους νόμους που επιθυμούν οι ίδιοι.

Yπάρχουν, επομένως, δυνάμεις που έχουν κάθε λόγο να απεργάζονται την ποιοτική υποβάθμιση του πανεπιστημίου, τον ευτελισμό των αξιών της ακαδημαϊκής ελευθερίας και τη καταρράκωση κάθε έννοιας του πανεπιστημιακού ασύλου, έτσι ώστε το πανεπιστήμιο, καχεκτικό και αδύναμο, να γίνει υποχείριο των εξουσιαστών του χρήματος και των εραστών της εξουσίας.

H υπεράσπιση της ακαδημαϊκής ελευθερίας έχει, λοιπόν, σήμερα ένα διαφορετικό, σε σχέση με το χτες, νόημα. Aποβλέπει στην άρνηση υποταγής της πανεπιστημιακής κοινότητας στις εξουσιαστικές ή μονοπωλιακές επιδιώξεις ιδιωτικών συμφερόντων, στην ελεύθερη από κομματικές παρεμβάσεις ή εξαρτήσεις ακαδημαϊκή δραστηριότητα και στη μη αντιστρατευόμενη τις θεμελιώδεις αξίες του πολιτισμού μας ερευνητική δραστηριότητα.

Kαι η υπεράσπιση αυτή διασφαλίζεται με τις ανοικτές και δημοκρατικές διαδικασίες διοίκησης του πανεπιστημίου και άσκησης της εκπαιδευτικής και ερευνητικής δραστηριότητας. Δεν είναι μόνο συλλογική η έρευνα στο πανεπιστήμιο, είναι και διαφανής και άρα ελέγξιμη ανά πάσα στιγμή, ενώ η υποχρεωτική ένταξή της στις υπάρχουσες διοικητικές δομές την καθιστά κοινωνικά υπεύθυνη.

Tο πανεπιστήμιο έχει και σήμερα ανάγκη από το πανεπιστημιακό άσυλο, όχι για να κλειστεί στον εαυτό του και να αποκοπεί από την κοινωνία, ούτε για να αποσυνδεθεί από την παραγωγή, με την οποία πρέπει να διατηρεί στενούς δεσμούς, αλλά για να συνδεθεί με την κοινωνία και την παραγωγή από θέση ισχύος και ανεξαρτησίας, έτσι ώστε να μπορεί το ίδιο να καθορίζει τους όρους της έρευνας και προαγωγής της επιστήμης. Eχει ανάγκη από το άσυλο, όπως έχει ανάγκη και από την αυτοδιοίκηση και την οικονομική του αυτοτέλεια, όχι για να προασπίσει τα ανύπαρκτα προνόμια των πανεπιστημιακών δασκάλων του, αλλά για να μπορεί να βρει καταφύγιο η ελεύθερη, χωρίς καταναγκασμούς ή εξαρτήσεις, επιστημονική αναζήτηση, η ανεξαρτησία της γνώμης και της σκέψης, η ελεύθερη παραγωγή και μετάδοση της γνώσης.

Οσοι σήμερα παραβιάζουν, καταπατούν, περιφρονούν, χλευάζουν ή ευτελίζουν το πανεπιστημιακό άσυλο, πλήττουν εσκεμμένα ή αθέλητα θεμελιώδεις αξίες της δημοκρατικής και φιλελεύθερης συνταγματικής μας παράδοσης.

Eίναι δύσκολη και πολύπλοκη υπόθεση στην εποχή μας η προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας, διότι δεν απαιτεί μόνον ανδρεία ή μόνον αρετή, χρειάζεται υψηλό φρόνημα και πολλή φρόνηση.
________________________________
* το κείμενο αυτο του Αντώνη Μανιτάκη (καθηγητή Νομικής) δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία το Σαββάτο 16 Νοεμβρίου 1996, και το βρήκα εδώ (οι υπογραμμίσεις δικές μου). Περιττεύει, νομίζω, να σημειώσω ότι εξακολουθεί να είναι επίκαιρο και φρέσκο σαν να γράφτηκε σήμερα.